Op 18 februari 1918 treedt Johannes (Jan) Gerardus van Es, twintig jaar, in Kaatsheuvel in het huwelijk met Catharina Vastré. Het paar krijgt negen kinderen. Wonend in Loon op Zand verhuizen zij toch weer naar Kaatsheuvel, gelegen in de Langstraat in Noord-Brabant. De Langstraat staat bekend om zijn leerindustrie. In de jaren dertig is de Kaatsheuvelse beroepsbevolking voor het grootste gedeelte werkzaam in de schoenindustrie of lederwarenfabriek. Vader Jan is handschoensnijder, zijn zoons Dorus en Nies schoenmaker.

Gedwongen
Al vóór de oorlog wordt de bemiddeling van arbeidskrachten naar Duitsland bevorderd als middel ter bestrijding van de werkloosheid. Na de inval in mei 1940 en de bezetting van Nederland, voltrekt zich geleidelijk de overgang van vrijwillig naar gedwongen werken in Duitsland. In 1943 werkt Nies als dwangarbeider in Grossingerheim. Als gevolg van een geallieerd bombardement komt hij daar om het leven op 2 augustus 1943, 20 jaar oud. Zijn laatste rustplaats is het Nederlands Ereveld in Frankfurt am Main. Dorus, één jaar ouder dan Nies, duikt onder in Kaatsheuvel om aan de arbeidsinzet te ontkomen.

Sportpark
Op een zondagmiddag in de zomer van 1944 worden Jan en Catharina opgeschrikt als zij van één van hun dochters horen dat Dorus is gearresteerd. Hij is uit zijn schuilplaats tevoorschijn gekomen om in het sportpark naar een voetbalwedstrijd te gaan kijken. Juist die middag wordt daar door Waalwijkse landwachters een razzia gehouden en Dorus moet mee. Jan pakt een ledersnijmes en gaat met zijn vrouw op weg naar het sportpark om te voorkomen dat Dorus wordt weggevoerd.

Uniformjas
Catharina probeert Dorus mee te trekken. Zij wordt door één van de landwachters met de kolf van zijn geweer geslagen. Hierop ontstaat een vechtpartij, waarbij het geweer afgaat en de eigenaar verwondt. Jan raakt ook in gevecht en bewerkt met zijn mes het uniformjasje van een landwachter. Uiteindelijk worden Jan en Dorus overmeesterd en lopend afgevoerd naar Waalwijk, waar zij niet zachtzinnig worden verhoord. Ook Catharina wordt vastgehouden, maar gaat na korte tijd weer naar huis terug.

Open
Jan en Dorus worden vanuit Waalwijk naar Kaatsheuvel gebracht, waar in de marechausseekazerne proces-verbaal zal worden opgemaakt. Zij komen onder toezicht van politieagenten uit Kaatsheuvel. Deze agenten geven Jan en Dorus de gelegenheid tot ontsnappen: ’s nachts worden de celdeuren niet afgesloten. Jan meent echter dat alles wel met een sisser zal aflopen en dat weglopen alleen maar meer moeilijkheden zal opleveren.

Sicherheitsdienst
Jan en Dorus worden naar het station Kaatsheuvel-Capelle gebracht. Onderweg krijgen zij opnieuw de mogelijkheid tot ontsnappen, maar zij durven het niet aan. Inmiddels is de Sicherheitsdienst ingeschakeld en worden Jan en Dorus gevangen gezet in Mariënhof in Vught. Daar is men van oordeel dat de inhoud van het rapport niet zwaar is en dat Jan en Dorus overgebracht moeten worden naar het Huis van Bewaring in Den Bosch.

Verkeerde tijd en plaats
Ook rond die tijd wordt een gevreesde SD-agent in ‘s-Hertogenbosch door leden van het verzet omgebracht. Hierop volgt een represaillemaatregel. Vanuit Mariënhof worden gevangenen overgebracht naar het Kamp Vught, onder wie vader en zoon Van Es. Nog diezelfde avond, 11 augustus 1944 om 9 uur, worden zij – met een aantal andere mannen – op de fusilladeplaats nabij het kamp omgebracht, 46 en 22 jaar oud. Via het Rode Kruis krijgt Catharina bericht van de dood van haar man Jan en zoon Dorus, één jaar nadat Nies in Duitsland is omgekomen.

Dochters
Op zaterdag 20 december 1947 wordt het monument op de fusilladeplaats door Prinses Juliana onthuld. De Prinses wordt daarbij geassisteerd door twee dochters van Jan van Es. Ook twee zoons uit het eveneens zwaar getroffen gezin De Koning uit Heeze zijn daarbij. Gezamenlijk verwijderen zij de Nederlandse vlag die het gehele monument bedekt. Er worden kransen en bloemen gelegd. Een massaal defilé langs het monument door de vele nabestaanden besluit de ontroerende plechtigheid.

Zes jaar
De voor de arrestatie van Jan en Dorus verantwoordelijke Waalwijkse landwachter wordt na de oorlog door een tribunaal tot zes jaar gevangenisstraf veroordeeld.

Bronnen:

• Sterbebuch 1944
• “StrolZaand” De Ketsheuvel van vroeger: De Ketsheuvel in oorlogstijd 1940-1945; jaargang 9 nummer 1 tot en met jaargang 11 nummer 1 [februari 1994 tot en met februari 1996]
• NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies
• De heer en mevrouw Van Mosselveld, Kaatsheuvel
• “Het Huisgezin”; maandag 22 december 1947
• B.A. Sijes. De arbeidsinzet : De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland 1940-1945. 2e druk. ‘s-Gravenhage